Η προστασία των πολιτών από ατυχήματα, καταστροφές και έκνομες ενέργειες είναι μια πολύπλοκη υπόθεση που απαιτεί συντονισμό και συνεργασία όλων σχεδόν των τομέων της δημόσιας διοίκησης στο πλαίσιο μιας συστημικής και ολιστικής αντιμετώπισης.

Αναφερθήκαμε σε προηγούμενο άρθρο στις αρμοδιότητες του κράτους στην Ελλάδα και στην ανάγκη αποσαφήνισής τους σε επίπεδο Συντάγματος πριν αποφασιστεί ο όποιος περιορισμός του κράτους. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τις κυριαρχικές λεγόμενες αρμοδιότητες, δηλαδή τις αρμοδιότητες που πρέπει υποχρεωτικά να ασκεί η πολιτεία. Μια από αυτές τις αρμοδιότητες αφορά και την προστασία του πολίτη από ατυχήματα, καταστροφές και έκνομες ενέργειες στην οποία θα αναφερθούμε εκτενώς στο άρθρο αυτό.

Από τι κινδυνεύουν οι πολίτες. Οι κίνδυνοι κατά της ζωής, της υγείας και της περιουσίας των πολιτών μπορούν να διαχωριστούν σε τρεις κατηγορίες. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν οι κίνδυνοι που επιβαρύνουν τη ζωή και την υγεία προκαλώντας θανάτους και αναπηρίες. Με βάση τις στατιστικές για την επιβάρυνση της υγείας της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας (ΠΟΥ) οι σημαντικότεροι τέτοιοι πραγματικοί κίνδυνοι είναι με τη σειρά οι καρδιαγγειακές παθήσεις, οι νεοπλασίες (καρκίνοι), οι ασθένειες του αναπνευστικού, οι ασθένειες του πεπτικού και του ουρογεννητικού, οι τραυματισμοί και οι νευροψυχιατρικές παθήσεις.

Η δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνει τους κινδύνους που ενδέχεται να πλήξουν κυρίως την περιουσία προκαλώντας μεγάλες υλικές ζημιές αλλά λίγα σχετικά θύματα. Σε αυτούς περιλαμβάνονται οι κίνδυνοι από φυσικές καταστροφές όπως σεισμούς, πλημμύρες, δασικές πυρκαγιές, και τέλος επικίνδυνα καιρικά φαινόμενα (καταιγίδες, καύσωνες, κύματα ψύχους κλπ.). Περιλαμβάνονται επίσης οι κίνδυνοι από μεγάλα τεχνολογικά ατυχήματα όπως ατυχήματα σε μεγάλες βιομηχανικές εγκαταστάσεις ή κατά την μεταφορά επικίνδυνων ουσιών, τα ατυχήματα σε πυρηνικούς σταθμούς, η θαλάσσια ρύπανση από ναυάγια κλπ. Εδώ θα μπορούσαμε να συμπεριλάβουμε και τις καταστροφικές επιπτώσεις που έχουν στους πολίτες οι οικονομικές κρίσεις.

Στην τρίτη κατηγορία τέλος, περιλαμβάνονται οι κίνδυνοι  τους οποίους θεωρεί σημαντικούς η κοινή γνώμη, χωρίς να επιβεβαιώνεται η σοβαρότητά τους από τις στατιστικές. Τα παραδείγματα εδώ περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων τις περιοδικά προβαλλόμενες προφητείες για επερχόμενες καταστροφές του κόσμου, τον αστικό μύθο περί αεροψεκασμών και την διόγκωση της απειλής που θέτουν οι μετανάστες.

Θα πρέπει εδώ να ξεκαθαρίσουμε μερικές έννοιες. Έτσι, απειλή είναι η πιθανότητα να σημειωθεί ένα ζημιογόνο φαινόμενο (π.χ. σεισμός, πλημμύρα, επιδημία γρίπης). Τις απειλές γενικά δεν τις ελέγχουμε. Εκείνο που ελέγχουμε είναι η τρωτότητα, δηλαδή η πιθανότητα απωλειών (θύματα ή ζημίες). Και την ελέγχουμε επειδή η τρωτότητα μπορεί να μειωθεί με τα κατάλληλα μέτρα πρόληψης ή μετριασμού των επιπτώσεων του επικίνδυνου γεγονότος. Το γινόμενο της απειλής επί την τρωτότητα είναι η επικινδυνότητα (risk) και αντιστοιχεί στις αναμενόμενες απώλειες (θύματα ή/και ζημιές) κάτι που μπορούμε να ελέγξουμε αφού μπορούμε να ελέγξουμε την τρωτότητα.

Το σύστημα της προστασίας. Η προστασία από ατυχήματα, καταστροφές και έκνομες ενέργειες μπορεί να θεωρηθεί ως σύστημα το οποίο, για κάθε απειλή, περιλαμβάνει τρεις σημαντικές φάσεις: α) την πρόληψη και τον μετριασμό των επιπτώσεων, β) την ετοιμότητα και την επέμβαση και γ) την αποκατάσταση μαζί με την ανάλυση μετά την καταστροφή. Η προστασία περιλαμβάνει επίσης και τις εξής τρεις οριζόντιες δραστηριότητες: α) την ανάλυση της επικινδυνότητας (όπως την ορίσαμε παραπάνω), β) την διοίκηση, τον έλεγχο, τις επικοινωνίες, τον συντονισμό και την πληροφόρηση (C4I) και τέλος γ) την ενημέρωση και την εκπαίδευση. Οι οριζόντιες αυτές δραστηριότητες αφορούν και τις τρεις φάσεις που αναφέρθηκαν παραπάνω. Σχηματικά, το σύστημα της προστασίας του πολίτη αντιστοιχεί σε μία πυραμίδα (βλ. σχήμα). Γενικά οι στόχοι, τα μέσα, οι μέθοδοι και οι συμμετέχουσες δομές είναι δυνατόν να είναι τελείως διαφορετικές ανάλογα με τη φάση και το είδος του κινδύνου. Γι’ αυτό και η προστασία του πολίτη είναι μια κυριαρχική αρμοδιότητα η εξάσκηση της οποίας απαιτεί ιδιαίτερης έντασης συντονισμό και συνεργασία.

Λέω και γράφω «προστασία του πολίτη» εννοώντας την προστασία από ατυχήματα και καταστροφές (safety) αλλά και την προστασία από έκνομες ενέργειες (security). Δεν χρησιμοποιώ τον όρο «πολιτική προστασία» γιατί στις περισσότερες περιπτώσεις αυτός καλύπτει μόνο την προστασία από μεγάλες (φυσικές ή τεχνολογικές) καταστροφές. Θεωρώ εξίσου ατυχή και τον όρο «δημόσια τάξη» που επίσης παραπέμπει σε δυσλειτουργίες του παρελθόντος αλλά και σε ιδεολογικές αντιλήψεις που δεν ταιριάζουν με δημοκρατικές κοινωνίες. Στις σύγχρονες δημοκρατίες τα αποκαλούμενα «σώματα ασφαλείας», αν και στρατιωτικά οργανωμένα, υπάγονται πάντα σε πολιτικές δομές που αποτελούν αντικείμενο δημοκρατικού ελέγχου (π.χ. τοπική αυτοδιοίκηση, υπουργεία εσωτερικών).

Δυστυχώς, στην Ελλάδα οι προσπάθειες να αντιμετωπιστεί η προστασία του πολίτη ως θέμα καθαρά μη στρατιωτικό, συνάντησαν σθεναρές αντιδράσεις και σταδιακά εκφυλίστηκαν. Η Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας συστάθηκε στο Υπουργείο Εσωτερικών επί υπουργίας Αλέκου Παπαδόπουλου, αλλά σπάνια τέθηκε υπό τη διεύθυνση προσώπου που δεν προερχόταν από τις ένοπλες δυνάμεις ή τα σώματα ασφαλείας. Η βελτίωση του νομοθετικού πλαισίου όταν γενικός γραμματέας ήταν ο καθηγητής Δημήτρης Παπανικολάου δεν εφαρμόστηκε πλήρως από τους «ένστολους» διαδόχους του που προτίμησαν είτε να υποβαθμίσουν το ρόλο της πολιτικής προστασίας είτε να μετατρέψουν την ΓΓΠΠ σε μια απλή εποπτεύουσα αρχή της Πυροσβεστικής με κύρια αρμοδιότητα την ενοικίαση των εναέριων πυροσβεστικών μέσων και τη λειτουργία ενός υποτυπώδους διυπουργικού συντονιστικού οργάνου πυροπροστασίας. Το 2009 δημιουργήθηκε αυτόνομο Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη, αλλά η κυριαρχία των «ένστολων» γρήγορα οδήγησε στη μετονομασία του σε Υπουργείο (κυρίως) Δημοσίας Τάξης και (λιγότερο) Προστασίας του Πολίτη.

Η προστασία του πολίτη στην πράξη. Θα πρέπει να γίνει κατανοητό ότι η προστασία του πολίτη είναι πολύπλοκη υπόθεση και αφορά πολλές υπηρεσίες αλλά και τους ίδιους τους πολίτες. Οι προτεραιότητες όσον αφορά την προστασία πρέπει να καθοριστούν από την πολιτεία με βάση την ανάλυση της επικινδυνότητας. Ιδιαίτερη σημασία έχει η ενημέρωση και η εκπαίδευση των πολιτών σε θέματα πρόληψης. Το βασικό συμπέρασμα της διεθνούς δεκαετίας που οργάνωσε ο ΟΗΕ για τη μείωση των φυσικών καταστροφών είναι ότι η «πρόληψη αρχίζει με την ενημέρωση!». Γι’ αυτό, ιδιαίτερο ρόλο έχει να παίξει το σχολείο ήδη από την πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Οι πετυχημένες ενημερωτικές εκστρατείες του Οργανισμού Αντισεισμικού Σχεδιασμού και Προστασίας (ΟΑΣΠ) στα σχολεία κατά τη δεκαετία του 1980 είχαν ευρύτερες θετικές επιπτώσεις αφού σε περιπτώσεις μεταγενέστερων σεισμών τα παιδιά καθοδηγούσαν τους γονείς … Είναι επίσης γνωστό ότι το κάπνισμα, που αποτελεί σύμφωνα με την ΠΟΥ μια από την κύρια αιτία επιβάρυνσης της υγείας (καρδιαγγειακά, νεοπλασίες, ασθένειες του αναπνευστικού, του πεπτικού και του ουρογεννητικού) αντιμετωπίζεται επιτυχώς με ενδυνάμωση του χαρακτήρα των παιδιών στις μικρές ηλικίες έτσι ώστε να έχουν τη δύναμη να αντισταθούν στον πειρασμό όταν η «παρέα» θα αρχίσει να τους πιέζει να καπνίσουν για πρώτη φορά.

Η προστασία από τους τραυματισμούς εξαρτάται επίσης ιδιαίτερα από τη πρόληψη. Οι κύριες αιτίες τροχαίων δυστυχημάτων είναι η οδήγηση υπό την επήρεια οινοπνεύματος, η χρήση κινητού και η υπνηλία κατά την οδήγηση, η μη χρήση ζώνης, η επιθετική οδήγηση αλλά και η κακή κατάσταση του οδικού δικτύου ή και του οχήματος. Όλες μπορούν να αντιμετωπιστούν με σωστή και διαρκή ενημέρωση, καλύτερη εκπαίδευση των οδηγών αλλά και βελτίωση υποδομών και σωστή αστυνόμευση. Τα τροχαία και οι άλλες αιτίες τραυματισμού αποτελούν τις κύριες αιτίες θανάτου και αναπηρίας παιδιών, εφήβων και νέων, γι’ αυτό και η αντιμετώπισή τους πρέπει να αποτελέσει προτεραιότητα κάθε πολιτικής σχετικά με την προστασία του πολίτη.

Σημαντική είναι επίσης και η ταχεία επέμβαση όταν έχει σημειωθεί το ατύχημα. Οι ειδικοί χρησιμοποιούν τον όρο «χρυσή ώρα» και «πλατινένια λεπτά» υπονοώντας ότι ο τραυματίας πρέπει να έχει τύχει της κατάλληλης ιατρικής περίθαλψης όσον το δυνατόν πιο γρήγορα. Ορισμένες χώρες (Ηνωμένο Βασίλειο, Ολλανδία, Σουηδία) έχουν θεσπίσει νομοθετικά μέγιστο χρόνο επέμβασης σε περιπτώσεις ατυχημάτων (8 με 10 λεπτά σε αστικές περιοχές και 20 λεπτά στην ύπαιθρο). Η ενοποίηση των αριθμών κλήσεως έκτακτης ανάγκης με την γενικευμένη χρήση του 112, του ευρωπαϊκού αριθμού επειγόντων, και η χρήση ηλεκτρονικών συστημάτων διαχείρισης και διεκπεραίωσης των κλήσεων αλλά και συστημάτων γεωγραφικής πληροφόρησης μπορούν να μειώσουν σημαντικά το χρόνο επέμβασης. Σήμερα, μόνο η Κρήτη διαθέτει ηλεκτρονικό σύστημα διαχείρισης των κλήσεων στο ΕΚΑΒ …

Η επέμβαση για την αντιμετώπιση ατυχημάτων και καταστροφών απαιτεί καλό συντονισμό μεταξύ πολλών υπηρεσιών και φορέων ήτοι α) της πυροσβεστικής και των διασωστών, β) του ΕΚΑΒ, γ) της αστυνομίας, δ) των μέσων ενημέρωσης ε) της δικαστικής εξουσίας (ιδίως όταν υπάρχουν ενδείξεις για ποινικές ευθύνες) και τέλος στ) των μεγάλων εθελοντικών οργανώσεων (π.χ. Ερυθρός Σταυρός) και ενδεχομένως των ενόπλων δυνάμεων (εάν η καταστροφή έχει μεγάλη έκταση ή διάρκεια). Η ανάπτυξη ενός σύγχρονου και αποτελεσματικού συστήματος διοίκησης, ελέγχου, επικοινωνιών, συντονισμού και πληροφόρησης (C4I) αποτελεί άμεση προτεραιότητα όπως είναι και η συνεχής άσκηση των υπηρεσιών και φορέων που προαναφέρθηκαν με βάση συγκεκριμένα σενάρια.

Συμπέρασμα. Η διαμόρφωση μιας ολοκληρωμένης πρότασης για την προστασία των πολιτών πρέπει να αποτελέσει προτεραιότητα, λαμβάνοντας υπόψη όλες τις πτυχές που προαναφέρθηκαν χωρίς να αγνοείται και η σχέση κόστους/αποτελέσματος - τι θα κερδίσει η πολιτεία από τη μείωση ατυχημάτων και αναπηριών ή από την καλύτερη κατάσταση της υγείας των πολιτών. Η αλληλεπίδραση και ο συντονισμός με τομείς όπως η υγεία, η παιδεία και η ενημέρωση είναι αναγκαία όπως σημαντική είναι και η τοποθέτηση του πολίτη στο επίκεντρο του σχεδιασμού της πολιτικής χωρίς να αγνοείται και ο ρόλος των αρμόδιων υπηρεσιών έκτακτης ανάγκης που οπωσδήποτε πρέπει να εκσυγχρονιστούν και να εξοπλιστούν με σύγχρονα συστήματα για να μπορέσουν να εξυπηρετήσουν καλύτερα τους πολίτες. Η θέσπιση δεικτών επιδόσεων (π.χ. μέγιστος χρόνος επέμβασης) είναι αναγκαία όχι μόνο για την καλύτερη εξυπηρέτηση των πολιτών αλλά και για τον εντοπισμό των ελλείψεων σε εξοπλισμό και ανθρώπινο δυναμικό. Όμως, για τα θέματα αυτά θα επανέλθουμε …

Διαβάστε: Σειρά άρθρων σχετικά με την προστασία του πολίτη και την καθημερινότητα στο ιστολόγιό μου. Πρακτικά Ημερίδας με θέμα «Η προστασία του πολίτη από ατυχήματα και καταστροφές, μια ευκαιρία για ανάπτυξη».