Ελληνική κρίση: είναι η διακυβέρνηση ηλίθιε!

Άρθρο του Πέτρου Κατσιμάρδου

Με την Ελλάδα να διανύει το πέμπτο συνεχές έτος ύφεσης και τη σωρευτική απώλεια του ΑΕΠ να ξεπερνά το 25%, το ζήτημα της ανάπτυξης δικαίως μονοπωλεί το δημόσιο διάλογο και συνιστά απόλυτη προτεραιότητα για την κυβέρνηση. Παρά το γεγονός ότι ήδη από το Μάιο του 2010,  η ανάπτυξη έχει τεθεί ως βασικός στόχος και προϋπόθεση εξόδου από την κρίση, οι προσδοκίες συνεχώς διαψεύδονται και τα ορόσημα συνεχώς να μετατίθενται. Η επιστροφή σε θετικούς ρυθμούς  ανάπτυξης, θυμίζει την αναζήτηση του χαμένου δισκοπότηρου. Σε αυτή την προοπτική έχουν στηριχθεί όλες οι ελπίδες του πολιτικού συστήματος για έξοδο από την κρίση, ωστόσο όλες οι έως σήμερα προσπάθειες για την ανάκαμψη της οικονομίας έχουν αποτύχει.

Την ίδια στιγμή που η Ελλάδα πασχίζει για την ανάσχεση της ύφεσης, υπάρχει μια χώρα που τα τελευταία 5 χρόνια έχει καταφέρει να αυξήσει σωρευτικά το ΑΕΠ της κατά 90% (πίνακας 1). Με το δημόσιο χρέος να φθάνει μόλις το 8% του ΑΕΠ, η χώρα αυτή θα μπορούσε να θεωρηθεί πρότυπο, αν δεν ήταν το Αφγανιστάν, όπου την ίδια περίοδο παραπάνω από 23.000 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους σε μάχες και το προσδόκιμο ζωής δεν ξεπερνά τα 49 έτη [1]. Πολλοί, βεβαίως, θα ισχυριστούν -και σωστά- ότι το Αφγανιστάν είναι μια ειδική περίπτωση.

Μια άλλη περίπτωση χώρας που παρουσιάζει εντυπωσιακούς ρυθμούς ανάπτυξης είναι η Κολομβία. Το 2012 ήταν  το τρίτο συνεχόμενο έτος όπου ο ρυθμός αύξησης του ΑΕΠ ξεπέρασε το 4%. Όμως η δυναμικά αναπτυσσόμενη κολομβιανή οικονομία χαρακτηρίζεται από έντονες εισοδηματικές ανισότητες. Το 2010, το πλουσιότερο 20% του πληθυσμού είχε στην κατοχή του το 60,2% του συνολικού εισοδήματος, ενώ το φτωχότερο 20% κατείχε μόλις το 3% [2]. Δύσκολα θα μπορούσε κάποιος να υποστηρίξει ότι ο μέσος πολίτης της Κολομβίας απολαμβάνει τα οφέλη της οικονομικής ανάπτυξης. Ίσως όμως και η Κολομβία να αποτελεί εξαίρεση.

Πίνακας 1: Μεταβολή  ΑΕΠ (%)

Πηγές: (1)      https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2003rank.html

1.  https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2003rank.html (22/6/13)
2.  http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/02/weodata/index.aspx (22/6/13)

Η Βραζιλία είναι πλέον η 7^η πλουσιότερη χώρα στον κόσμο [3], ωστόσο οι εισοδηματικές ανισότητες είναι αντίστοιχα μεγάλες. Το 21% του πληθυσμού εξακολουθεί να ζει κάτω από τα όρια της φτώχειας. Οι κοινωνικές αναταραχές στη Βραζιλία είναι έντονες και συχνές [4]. Η Αίγυπτος, η Λιβύη και η Τυνησία είχαν επί σειρά ετών σταθερά θετικούς ρυθμούς μεγέθυνσης του ΑΕΠ [5], ωστόσο αυτό δεν εμπόδισε τον ερχομό της «αραβικής άνοιξης». Το Μεξικό, το Ιράκ και η Νιγηρία είναι ορισμένες ακόμα περιπτώσεις χωρών, σε διαφορετικά σημεία του πλανήτη, όπου η οικονομία αναπτύσσεται δυναμικά αλλά οι πολίτες δεν ευημερούν. Η ποιότητα ζωής είναι χαμηλή, οι αντιθέσεις μεγάλες και η κοινωνική ειρήνη ζητούμενο (πίνακας 2 & 3). Βεβαίως, ο βαθμός, το είδος και η ένταση των προβλημάτων διαφέρουν από χώρα σε χώρα (από τις κοινωνικές αναταραχές στη Νότια Αμερική, έως τους εμφυλίους σε Συρία και Ιράκ). Όλες όμως φαίνεται να  διέρχονται κάποιου είδους κρίση παρά το γεγονός ότι οι οικονομίες τους αναπτύσσονται. Δεν είναι τυχαίο ότι οι ανωτέρω χώρες τείνουν να χαρακτηριστούν «αποτυχημένα κράτη», υπό την έννοια ότι οι παθογένειες τους είναι ενδημικές και μη αντιμετωπίσιμες (πίνακας 3).

Πίνακας 2: Φτώχεια και εισοδηματικές ανισότητες. Χώρες σε κρίση.

Πηγές :  (1)  https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2046.html (24/6/13)

1.  http://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI (24/6/13)
2.  https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2129rank.html (24/6/13)

Πίνακας 3: Ποιότητα ζωής, κοινωνική ειρήνη & αποτυχία κράτους. Χώρες σε κρίση.

Πηγές: (1)  http://nationranking.files.wordpress.com/2011/03/2011-qli2.png  (24/6/13)

1.  http://www.visionofhumanity.org/#/page/our-gpi-findings (24/6/13)
2.  http://www.foreignpolicy.com/failed_states_index_2012_interactive (24/6/13)

Αν από τα παραπάνω προκύπτει ένα συμπέρασμα, αυτό είναι ότι η οικονομική ανάπτυξη είναι μια αναγκαία, αλλά όχι ικανή συνθήκη για την έξοδο μιας χώρας από την κρίση. Ενώ παρέχει βάσεις, ευκαιρίες και προοπτικές για την ευημερία  μιας χώρας και των πολιτών της, δεν διασφαλίζει αφ’ εαυτού της, ότι θα είναι ισόρροπη και επαρκώς πλουραλιστική στον τρόπο κατανομής των ωφελειών της, ώστε να θεωρείται πως αρκεί για να εξαλείψει κοινωνικές αντιθέσεις και προβλήματα  που αντιμετωπίζουν οι χώρες σε κρίση.

Είναι σημαντικό δε να σημειωθεί, ότι οι χώρες αυτές εξακολουθούν να βρίσκονται σε κρίση παρά το γεγονός ότι εφαρμόζουν το μοντέλο της ελεύθερης αγοράς. Πράγματι, τα «αποτυχημένα» αυτά κράτη, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, έχουν απελευθερώσει τις εργασιακές σχέσεις, έχουν μειώσει τους φορολογικούς συντελεστές, έχουν μειώσει τις δημόσιες δαπάνες και έχουν ελαχιστοποιήσει την κρατική παρέμβαση στην οικονομία. Έχουν δηλαδή ήδη εφαρμόσει την ίδια οικονομική πολιτική που προκρίνεται στην Ελλάδα ως πολιτική εξόδου από την κρίση. Μάλιστα, σε πολλές περιπτώσεις έχουν πετύχει μεγαλύτερο βαθμό οικονομικής ελευθερίας από την Ελλάδα, η οποία επιχειρεί να μεταρρυθμίσει τους οικονομικούς της θεσμούς προς την αντίστοιχη κατεύθυνση (πίνακας 4).

Πίνακας 4: Βαθμός οικονομικής ελευθερίας. Χώρες σε κρίση.

Πηγή:  http://www.heritage.org/index/excel/2013/index2013_data.xls (25/6/13)

Τι σημαίνει όμως αυτό; Είναι άραγε οι κρίσεις ενδογενές στοιχείο του καπιταλισμού όπως θα υποστήριζε μια μαρξιστικού τύπου κριτική; Κάθε άλλο. Στον αντίποδα των χωρών που εξετάστηκαν ανωτέρω, υπάρχουν εξίσου πολλές χώρες που ευημερούν ακολουθώντας ακριβώς το μοντέλο της ελεύθερης οικονομίας. Η Νέα Ζηλανδία βρίσκεται στις πρώτες θέσεις των δεικτών που αξιολογούν το βαθμό οικονομικής ελευθερίας (πίνακας 5). Βρίσκεται όμως και στις πρώτες θέσεις των δεικτών που αξιολογούν την ποιότητα ζωής, την κοινωνική ειρήνη και την κοινωνική συνοχή. Τις ίδιες επιδόσεις όμως επιτυγχάνει και η Σουηδία παρά το γεγονός ότι ακολουθεί ένα σημαντικά διαφορετικό μοντέλο ανάπτυξης από τη Νέα Ζηλανδία (πίνακες 5, 6 & 7). Η Αυστρία και ο Καναδάς μπορούν να χαρακτηριστούν εξίσου πετυχημένα παραδείγματα παρόλο έχουν επιλέξει διαφορετικό επίπεδο φορολόγησης και δημοσίων δαπανών.

 Πίνακας 5: Βαθμός οικονομικής ελευθερίας. Ευημερούσες χώρες.

Πηγή:  http://www.heritage.org/index/excel/2013/index2013_data.xls (25/6/13)

Πίνακας 6: Φτώχεια και εισοδηματικές ανισότητες. Ευημερούσες χώρες.

Πηγές:  (1)  https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2046.html (22/6/2013)

1.  http://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=IDD (23/6/2013)

(3) https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2129rank.html (23/6/13.)

Πίνακας 7: Ποιότητα ζωής, κοινωνική ειρήνη & αποτυχία κράτους. Ευημερούσες χώρες.

Πηγές: (1)  http://nationranking.files.wordpress.com/2011/03/2011-qli2.png  (25/6/2013)

1.  http://www.visionofhumanity.org/#/page/our-gpi-findings (25/6/2013)
2.  http://www.foreignpolicy.com/failed_states_index_2012_interactive (25/6/2013)

Ποιο είναι επομένως το συμπέρασμα; Το συμπέρασμα είναι πως δεν είναι ούτε η οικονομική ανάπτυξη, ούτε η εφαρμογή ενός συγκεκριμένου οικονομικού μοντέλου αυτό που εκ του ασφαλούς οδηγεί μια χώρα σε έξοδο από την κρίση. Δεν υπάρχει ένα “one size fits all” μοντέλο ανάπτυξης, που να εγγυάται την βιωσιμότητα, τη σταθερότητα, την κοινωνική συνοχή και την ευημερία μιας χώρας. Ο παράγοντας της οικονομίας είναι σημαντικός, αλλά δεν είναι ο μοναδικός, ούτε ο  καθοριστικός παράγοντας για την υπέρβαση μιας κρίσης, κυρίως δε όταν η κρίση δεν είναι μόνο οικονομική όπως άλλωστε συμβαίνει στην Ελλάδα.

Η ευημερία ως ζήτημα θεσμών και  διακυβέρνησης

Η ανωτέρω διαπίστωση δεν είναι βεβαίως καινούρια, ωστόσο στην περίπτωση της Ελλάδας φαίνεται να αγνοείται κατά το σχεδιασμό της πολιτικής αντιμετώπισης της κρίσης. Πράγματι, οι κυβερνήσεις της «εποχής του Μνημονίου» στρέφουν μονοδιάστατα την προσοχή -και τις ελπίδες τους- στην εφαρμογή του προγράμματος, δίχως να αντιλαμβάνονται ότι αυτό δεν αποτελεί ούτε συνολική, ούτε μακροπρόθεσμη λύση. Το Μνημόνιο δεν είναι παρά μια στρατηγική δημοσιονομικής προσαρμογής και αναδιάρθρωσης της οικονομίας. Μπορεί κανείς να θεωρεί τη στρατηγική αυτή ορθή, εσφαλμένη, περισσότερο ή λιγότερο πετυχημένη, αν αυτό που ενδιαφέρει είναι απλώς το ζήτημα της οικονομίας και της οικονομικής μεγέθυνσης. Αν όμως ενδιαφέρει ποια θα είναι τα χαρακτηριστικά της ανάπτυξης –όταν αυτή επιτευχθεί-  και πως θα διασφαλιστεί ότι επιτυγχάνοντας την ανάπτυξη, η Ελλάδα θα εξέλθει συνολικά και οριστικά της κρίσης, τότε η συζήτηση δεν αφορά το Μνημόνιο. Το Μνημόνιο δεν παρέχει καμία απάντηση ως προς τα ζητήματα αυτά [9]. Προκειμένου να δοθεί απάντηση σε αυτά τα ζητήματα, απαιτείται μια διαφορετική πολιτική η οποία θα υπερβαίνει το Μνημόνιο. Τι θα συνιστούσε όμως μια υπέρβαση του Μνημονίου; Διαφορετικά, τι είναι αυτό που μπορεί να διασφαλίσει ότι σε συνθήκες οικονομικής ανάπτυξης, η Ελλάδα θα τείνει να μοιάσει στη Δανία, ή στο Βέλγιο και όχι στην Κολομβία ή στην Αίγυπτο;

Αν εξετάσει κανείς τα «αποτυχημένα» κράτη, θα διαπιστώσει ότι έχουν πολύ διαφορετικούς λόγους για τους οποίους δεν καταφέρνουν να συνδυάσουν την οικονομική ανάπτυξη με συνθήκες κοινωνικής συνοχής και ευημερίας. Ωστόσο, όλα έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό: προβληματικούς πολιτικούς θεσμούς, ελλειμματικό σύστημα διακυβέρνησης και αναποτελεσματική δημόσια διοίκηση. Όλες ανεξαιρέτως οι χώρες αυτές, χαρακτηρίζονται από προβληματική διοίκηση, έλλειψη λογοδοσίας και διαφάνειας, μειωμένη εμπιστοσύνη των πολιτών προς τους θεσμούς και την κυβέρνηση, ανεπαρκή συμμετοχή των πολιτών στη λήψη αποφάσεων και προβληματικό ρυθμιστικό πλαίσιο (πίνακας 8). Αντιθέτως, όλες οι χώρες που παρουσιάζουν υψηλά επίπεδα ποιότητας ζωής, ευημερίας και κοινωνικής συνοχής, διαθέτουν ισχυρούς θεσμούς διακυβέρνησης, και αποτελεσματική διοίκηση (πίνακας 9).

Πίνακας 8: Δείκτες ποιότητας διακυβέρνησης (2011) [10]. Χώρες σε κρίση.

Πηγή:  http://info.worldbank.org/governance/wgi/index.asp (25/6/13)

Πίνακας 9: Δείκτες ποιότητας διακυβέρνησης (2011). Οι πρωταθλητές.

Πηγή:  http://info.worldbank.org/governance/wgi/index.asp (25/6/13)

Συνεπώς, καθοριστικός παράγοντας για την επίτευξη οικονομικής ανάπτυξης, η οποία δεν θα είναι μόνο δυναμική, αλλά επαρκώς ισόρροπη και πλουραλιστική, ώστε να καθίσταται βιώσιμη μακροπρόθεσμα και να οδηγεί σε ευημερία, είναι η ποιότητα των θεσμών διακυβέρνησης και η αποτελεσματικότητα της διοίκησης. Ευημερία υπάρχει όπου το κράτος είναι ισχυρό και αποτελεσματικό. Δεν έχει σημασία αν το κράτος είναι «μεγάλο» ή «μικρό». Το κράτος είναι σχετικά «μικρό» τόσο στη Νέα Ζηλανδία όσο και στο Αφγανιστάν. Στη Νέα Ζηλανδία όμως είναι ισχυρό, ενώ στο Αφγανιστάν όχι. Η Σουηδία και το Βέλγιο έχουν  «μεγάλο» σχετικά κράτος, όπως και η Βραζιλία. Όμως στη Σουηδία και το Βέλγιο το κράτος είναι αποτελεσματικό, ενώ στη Βραζιλία όχι. H Σουηδία και η Νέα Ζηλανδία δεν ευημερούν γιατί ακολουθούν το ίδιο μοντέλο ανάπτυξης. Ευημερούν γιατί το μοντέλο ανάπτυξης που έχουν επιλέξει, είναι αυτό που οι πολίτες τους επιθυμούν και αυτό που ταιριάζει στην κουλτούρα τους. Όμως έχουν το μοντέλο που τους ταιριάζει, γιατί διαθέτουν διακυβέρνηση ικανή να κατανοήσει ποιο μοντέλο είναι αυτό και διοίκηση ισχυρή ώστε να το εφαρμόσει.

Το διακύβευμα για την Ελλάδα. Η ανάγκη υπέρβασης του Μνημονίου

Το διακύβευμα για την Ελλάδα είναι προφανές. Η Ελλάδα πρέπει να μεταρρυθμίσει όχι μόνο την οικονομία της, αλλά και το σύστημα διακυβέρνησης, τους θεσμούς και τη διοίκησή της προκειμένου να εξέλθει οριστικά της κρίσης. Όμως αυτό σήμερα παραμένει ζητούμενο. Το σύστημα διακυβέρνησης, οι πολιτικοί θεσμοί και η δημόσια διοίκηση στην Ελλάδα λειτουργούσαν προβληματικά πριν την κρίση και το Μνημόνιο. Ωστόσο, λειτουργούν εξίσου προβληματικά –αν όχι περισσότερο- ακόμα και μετά την εφαρμογή του Μνημονίου. Αυτό συμβαίνει, γιατί -έως σήμερα-  η μεταρρύθμιση των θεσμών και του κράτους αντιμετωπίζεται ως μνημονιακή υποχρέωση. Η όποια πολιτική για τη μεταρρύθμιση σ’ αυτά τα πεδία, σχεδιάζεται και εφαρμόζεται υπό το πρίσμα και την πίεση του Μνημονίου. Υπό το πρίσμα του Μνημονίου, γιατί κάθε «μεταρρυθμιστική» δράση εισάγεται λόγω του Μνημονίου και συνδέεται με τους στόχους και τα χρονοδιαγράμματα του. Υπό την πίεση του Μνημονίου, γιατί καμία από τις προτεινόμενες αλλαγές δεν αποτελεί πραγματική βούληση των κυβερνώντων και δεν θα προχωρούσαν σε αυτή αν δεν επιβάλλονταν από το Μνημόνιο. Για τους δυο παραπάνω λόγους η μεν «διοικητική μεταρρύθμιση» όπως επιχειρείται έως σήμερα, είναι αποσπασματική και αναποτελεσματική, οι δε μεταρρυθμίσεις που αφορούν τους πολιτικούς θεσμούς βρίσκονται εντελώς εκτός πολιτικής ατζέντας και επικαιρότητας.

Η μεταρρυθμιστική ατζέντα που αφορά τη διακυβέρνηση και το κράτος, δεν μπορεί -και δεν πρέπει- να ορίζεται και να περιορίζεται από το Μνημόνιο, το οποίο έχει άλλη λογική και άλλη στόχευση. Όσο αυτό δεν γίνεται αντιληπτό, τόσο οι θεσμοί θα παραμένουν ελλειμματικοί, η διοίκηση προβληματική και οι δημόσιες πολιτικές αναποτελεσματικές. Όσο οι δημόσιες πολιτικές δεν ανταποκρίνονται στις πραγματικές ανάγκες, τόσο η κοινωνική συνοχή θα απειλείται, η εμπιστοσύνη των πολιτών θα μειώνεται, η συμμόρφωση θα δυσχεραίνει και η νομιμοποίηση θα εκλείπει. Σ’ αυτό το πλαίσιο, έστω κι’ αν  η πολυπόθητη ανάπτυξη επιτευχθεί, η κρίση ενδέχεται να συνεχιστεί και να παγιωθεί. Και μπορεί να μην είναι αμιγώς οικονομική ή δημοσιονομική, ωστόσο θα είναι το ίδιο –ίσως και περισσότερο- επώδυνη και επικίνδυνη.

Πρόκληση για την πολιτική σκηνή στην Ελλάδα σήμερα, δεν είναι η οικονομική ανάπτυξη. Καλώς ή κακώς η στρατηγική σε σχέση με αυτό το ζήτημα έχει καθοριστεί μέσω του Μνημονίου. Δεν υπάρχουν σημαντικές πολιτικές ή στρατηγικές αποφάσεις που μένει να ληφθούν. Πρόκληση είναι ο σχεδιασμός και εφαρμογή μιας συνολικής στρατηγικής για τη θεσμική και διοικητική μεταρρύθμιση, μέσω της οποίας θα διασφαλιστεί ότι η οικονομική ανάπτυξη –όταν και εφόσον επιτευχθεί- θα οδηγήσει πράγματι σε έξοδο από την κρίση. Αυτό είναι που λείπει. Μια στρατηγική που θα αφορά ουσιαστικά ζητήματα όπως το σκοπό και την ταυτότητα του κράτους και όχι το μέγεθος του. Γιατί, δεν έχει σημασία τελικά αν θα στοχεύει σε ένα μοντέλο κράτους που θα μοιάζει με αυτό της Σουηδίας, της Νέας Ζηλανδίας ή της Αυστρίας. Ζητούμενο στην Ελλάδα σήμερα δεν είναι τα τεχνικά χαρακτηριστικά της πολιτικής αυτής. Ζητούμενο είναι η συνειδητοποίηση της αναγκαιότητάς της. Εξάλλου, αν αυτό γίνει αντιληπτό, τότε το κράτος που θα επιδιώκουμε να δημιουργήσουμε δεν θα μοιάζει ούτε με της Σουηδίας ούτε με της Αυστρίας. Γιατί τότε –και μόνο τότε- κοινό όραμα δεν θα είναι η δημιουργία μιας «Δανίας του Νότου» ή μιας «Αργεντινής της Ευρώπης» αλλά της «Ελλάδας του κόσμου».

 [8]Σύμφωνα με το δείκτη, αποτυχημένο κράτος θεωρείται ένα κράτος τόσο αδύναμο ώστε πρακτικά να μην ελέγχει το μεγαλύτερο μέρος του εδάφους του, δεν παρέχει δημόσιες υπηρεσίες, ενώ η διαφθορά και η εγκληματικότητα είναι εκτεταμένες. Ο δείκτης εξετάζει δημογραφικές πιέσεις, ανθρωπιστικές ανάγκες, οικονομική ανάπτυξη, εισοδηματικές ανισότητες, επιδείνωσητων δημόσιων υπηρεσιών, αναστολή ή αυθαίρετη εφαρμογή του νόμου, εκτεταμένες παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, νομιμοποίηση εξουσίας κλπ. Οι χώρες κατατάσσονται στις θέσεις 1 (χειρότερη/alert) έως 177 (καλύτερη/sustainable) ανάλογα με την επίδοσή τους.

 [9] Δεν είναι άλλωστε τυχαίο, ότι από τους δείκτες που παρακολουθεί σταθερά -και βάσει αυτών αξιολογείται κάθε φορά η πορεία του προγράμματος- απουσιάζουν πλήρως δείκτες κοινωνικής συνοχής και ανισοτήτων.