«Η πίστη σκοτώνει την καλοπιστία», Αντρέ Ζίντ

Σε όλη την διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας έχουν δοκιμαστεί (και έχουν επιτύχει ή αποτύχει) διάφοροι τρόποι επηρεασμού και αλλαγής της «κοινωνίας». Άλλοτε ήταν από τον φωτισμένο κομισάριο Αλέξανδρο , άλλοτε από τον εμπνευσμένο γιόγκι Γκάντι. Κάποτε ήταν από τον πρωτοπόρο επιχειρηματία ή τον μοναχικό «εφευρέτη» ενώ άλλες φορές προέρχονταν από ευρύτερες συλλογικότητες.

Όταν κάποιος εκθειάζει την σημασία των ηγετών, είμαι σίγουρος ότι όλοι σας θα μπορέσετε να αναφέρετε τρανταχτά παραδείγματα καταστροφικών ηγετικών αποφάσεων. Παρόμοια όμως τρανταχτά παραδείγματα αυτοκτονικών συλλογικών αποφάσεων θα μπορέσετε να αναφέρετε όταν κάποιος αρχίζει να ισχυρίζεται ότι μόνο οι συλλογικότητες παρέχουν κάποιου είδους εγγύηση.

Ανάλογα συμβαίνει και όταν κάποιος υπερασπίζεται με σθένος και παραδείγματα την άποψη ότι η ελεύθερη δράση του ατόμου και η επιδίωξη της ατομικής επιτυχίας είναι η πηγή όλων των κακών για την ανθρωπότητα. Όλοι πια γνωρίζουμε ότι οι όποιες ισοπεδωτικές λύσεις και συστήματα έφεραν και μεγάλες καταστροφές αλλά δεν ξεχνάμε ότι η ασύδοτη ελευθερία δεν προοιωνίζει μακροημέρευση ούτε και για τις κοινωνίες των ζώων όπου υπάρχουν σαφείς κανόνες.

Εμείς σήμερα, όταν ανασκοπούμε την ιστορία και τις εξελίξεις της, τείνουμε να εκθειάζουμε έναν από τους διαφορετικούς τρόπους και να προτείνουμε λύσεις και δράσεις για το σήμερα συναφείς με αυτόν τον τρόπο που εμείς έχουμε επιλέξει. Έτσι όμως πρέπει να γίνεται ή μήπως κάπως αλλιώς;

Είναι κατανοητό ότι (σχεδόν) όλοι οι άνθρωποι τείνουν, για δικούς τους ψυχολογικούς λόγους,  να αναδεικνύουν παραδείγματα που ταιριάζουν με τον τρόπο που οι ίδιοι έχουν επιλέξει να κινούνται μέσα στην κοινωνία. Και να υποβαθμίζουν και, αρκετές φορές, να μηδενίζουν και να διαστρεβλώνουν όποια ιστορική ενέργεια ή πρόταση δεν συμφωνεί με τις δικές τους επιλογές. Ο μπαξές της Ιστορίας έχει απ’ όλα.  Περιττό βέβαια να αναφέρουμε ότι αυτό το κάνουμε και στην προσωπική μας ζωή. Ο τρόπος που ανατρέφουμε τα  δικά μας παιδιά είναι ο «σωστός», όπως και ο δικός μας τρόπος διασκέδασης.  Οι «ροκάδες» σνομπάρουν τους «λαϊκούς», οι casual τους «κουστουμαρισμένους», οι εθελοντές σε οργανώσεις ανθρωπιστικής βοήθειας θεωρούν τα κομματικά στελέχη ξεπερασμένο είδος  κλπ.  Δεν είναι στους στόχους αυτού του άρθρου να αναφερθεί για το ποιοι (λίγοι) ωφελούνται από αυτή την σαλαμοποίηση. Ο καθένας ας συμπληρώσει αυτό το κενό από μόνος του.

Σε μια όμως κοινωνία ελεύθερων ανθρώπων, που ζει και τρέφεται από την σύνθεση των πολύπλοκων διαφορετικών επιλογών σε όλους τους τομείς της ζωής, η παραπάνω αντιμετώπιση δεν είναι πια δημιουργική αλλά ούτε και αποτελεσματική.

Ας προσπαθήσουμε λοιπόν να κατηγοριοποιήσουμε κάπως γεωμετρικά τους διαφορετικούς τρόπους κοινωνικής δράσης και αλλαγής. Ας τοποθετήσουμε την κοινωνία σε ένα κεντρικό κύκλο και ας εξετάσουμε μαζί τις 4 «στάσεις» / εισόδους : Επάνω – Κάτω και Δεξιά - Αριστερά.

Οι δύο κάθετες στάσεις «Επάνω – Κάτω» αναφέρονται στο αιώνιο «δίλημμα» μεταξύ του Κομισάριου και του Γιόγκι (1). Ο πρώτος (υπέρυθρος – ντετερμινιστικός) επιλέγει να προωθήσει «την αλλαγή» βιάζοντας καταστάσεις, γινόμενος πρωτοπορία και επιβάλλοντας λύσεις στους υπόλοιπους. Ο δεύτερος (υπεριώδης – κβαντικός) προτιμάει να δράσει με πιο αργούς ρυθμούς και προσπαθεί οι όποιες λύσεις να ωριμάσουν και να βγούν μέσα από αυτούς που αφορούν. Η από «τα Επάνω» δράση γίνεται μέσα από τα Κοινοβούλια (παλαιότερα από τους βασιλείς και αυτοκράτορες), την Δικαιοσύνη, το Σύνταγμα, τα Κόμματα και το Κράτος. Η από «τα Κάτω» δράση γίνεται μέσα από την Παιδεία, την ψήφο του καθενός από εμάς,  τις μη κυβερνητικές οργανώσεις, την θρησκεία, τις κινήσεις Πολιτών, τις ανθρώπινες σχέσεις κλπ. Και οι δύο, φαινομενικά μόνο αντιτιθέμενες, στάσεις έχουν να επιδείξουν και επιτυχίες και αποτυχίες. Το αν και σε ποια από τις δύο θα επιλέξει κάποιος - για κάποιο διάστημα να «στρατευθεί», είναι θέμα ιδιοσυγκρασίας και αρκετές φορές και των προσωπικών συγκυριών.  Είναι δύσκολο όμως για κάποιον να υποστηρίξει επαρκώς ότι η παντελής έλλειψη συλλογικής έκφρασης και επιρροής (έστω και με τέλειους πλατωνικούς ηγέτες)  δεν θα οδηγήσει αργά η γρήγορα σε αδυναμία προσαρμογών και σε καταστροφές. Εξ ίσου όμως επικίνδυνο για την κοινωνία είναι η πλήρης έλλειψη ηγετών και μηχανισμών διακυβέρνησης και επιβολής (το «όνειρο του αναρχισμού»).

Οι δύο οριζόντιες στάσεις «Δεξιά – Αριστερά» αναφέρονται στην διελκυστίνδα μεταξύ Ελευθερίας και Ισότητας. Η πρώτη στάση αναδεικνύει την απεριόριστη δυνατότητα του κάθε ατόμου να επιδιώκει την επίτευξη των δικών του στόχων ευημερίας ενώ η δεύτερη δίνει βαρύτητα στην (επιβαλλόμενη) ισομερή κατανομή των πόρων και της ευτυχίας. Η ιδιωτική επιχειρηματικότητα είναι η έκφραση της Ελευθερίας-Δεξιάς ενώ η κρατική λειτουργία εκφράζει την Ισότητα-Αριστερά. Η αποδεκτή πορεία του «πλούτου» είναι ότι αυτός παράγεται από τους Ιδιώτες ώστε να μπορεί το Κράτος, μέσω της φορολογίας, να κάνει την όποια αναδιανομή. Δεν θα πρέπει εδώ να αφήσουμε έξω και τις «υβριδικές» καταστάσεις : την κοινωνικά υπεύθυνη επιχειρηματικότητα (περιβαλλοντικά και αλλιώς) και την κρατική λειτουργία ενθάρρυνσης της επιχειρηματικότητας αλλά και την ανάληψη «επιχειρηματικού» ρόλου όπου η αγορά δεν μπορεί να ανταποκριθεί. Στην ουσία πρόκειται για μια συμβιωτική σχέση όπου κανένα από τα δύο μέρη δεν μπορεί να δουλέψει αν δεν δουλεύει και το άλλο μέρος. Και εδώ είμαι σίγουρος ότι όλοι σας θα μπορούσατε να αναφέρετε πάμπολλα παραδείγματα όπου η πλήρης υπερίσχυση του ενός από τα δύο μέρη έφερε τεράστιες καταστροφές.

Το πολιτικό λοιπόν ζητούμενο θα έπρεπε να είναι (συνεχώς) το ποια είναι η, κάθε φορά, συνιστώμενη ισορροπία μεταξύ ελευθερίας και Ισότητας και τι είδους μέτρα χρειάζεται η κάθε κοινωνία, κράτος κλπ. Αντί αυτού όμως βλέπουμε τους περισσότερους να «ταμπουρώνονται» είτε στην μια είτε στην άλλη πλευρά. Είναι τόσο δύσκολο να ψελλίσουμε την πρόταση «κάποτε χρειάζονται Δεξιά και κάποτε Αριστερά μέτρα»; Αυτές οι δύο λέξεις (Δεξιά – Αριστερά) γιατί, και από ποιους,  έχουν επενδυθεί με τόση βαρύτητα, έχουν πληρωθεί με τόσο αίμα και μας έχουν χωρίσει στα δύο; Μήπως θα έπρεπε να μελετήσουμε λίγο περισσότερο, και χωρίς προκαταλήψεις,  το λεγόμενο Σκανδιναβικό μοντέλο (2);

Κανείς δεν νομίζω να μπορεί να υποστηρίξει επαρκώς ότι δεν έχουν υπάρξει αποτελέσματα από όλους τους δυνατούς τρόπους κοινωνικής δράσης.

Μήπως θα έπρεπε οι κομματικοί να ανέχονται και να αξιοποιούν  χωρίς ιδιοτέλειες την δράση των διαφόρων κινήσεων πολιτών;

Μήπως θα έπρεπε οι «αναρχίζοντες» να αναγνωρίζουν την επιλογή κάποιων άλλων να δουλεύουν μέσα από οργανωμένους θεσμούς;

Μήπως θα έπρεπε οι Δεξιοί να εκμεταλλεύονται τις προτάσεις των Αριστερών αλλά και το ανάποδο;

Μήπως οι «του Δημοσίου» θα έπρεπε να μην βλέπουν τους επιχειρηματίες σαν «μαύρα κοράκια με νύχια γαμψά» αλλά και οι του Ιδιωτικού τομέα να μην θεωρούν τους Δημόσιους (όσους κάνουν την δουλειά τους) σαν περιττό βάρος;

Υπάρχουν κόμματα και «ιδεολογίες» που ενσωματώνουν την διαρκή κίνηση και δυνατότητα επιλογής μεταξύ Δεξιών και Αριστερών προτάσεων;

Μήπως θα έπρεπε οι «πατριώτες» να ακούνε και τα επιχειρήματα των «διεθνιστών»;

Μήπως θα έπρεπε οι «άθεοι» να αναγνωρίζουν την χρησιμότητα της θρησκείας για όποιους την βιώνουν;

Μήπως θα έπρεπε να φερθούμε όλοι μας (σε όποια «παράταξη» και αν «ανήκουμε»)  πιο ανεκτικά και τελικά πιο φιλελεύθερα;

Μήπως θα έπρεπε να μην μας ξενίζουν οι μετακινήσεις των άλλων (και να τους κατηγορούμε ότι «αλλαξοπίστησαν») σε κάποια διαφορετική από τις 4 στάσεις που σκιαγραφήθηκαν παραπάνω;

Μήπως…. Μήπως …. Μήπως;

Μήπως δεν ζούμε όλοι επάνω στον ίδιο πλανήτη;

Μήπως δεν θα έχουμε όλοι την ίδια μοίρα για ότι και αν συμβεί στο μέλλον; Ελπίζει κανείς ότι θα γλιτώσει σε νησίδα ή διαστημόπλοιο;

Μήπως θα έπρεπε να θυμηθούμε και το κερασάκι; Την Αδελφοσύνη;

(1) Η καλύτερη διαπραγμάτευση που έχω βρει για το θέμα αυτό περιέχεται στο άρθρο «Ο Κομισάριος και ο Γιόγκι», του Αρθουρ Καίστλερ από το 1945. Έχει εκδοθεί και στα Ελληνικά από τις εκδόσεις Κάκτος. Έχω αναρτήσει  τις βασικές 14 σελίδες στο τέλος του http://makrygiorgos.blogspot.gr/2013/02/blog-post_25.html

(2) http://en.wikipedia.org/wiki/Nordic_model