Υπάρχουν Συνταγματικά κωλύματα;

Η τελειοποίηση, χρήση και εν τέλει εξάπλωση της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας απαντά σε ένα γενικό αίτημα της εποχής: Να τεθεί η τεχνολογική πρόοδος στην υπηρεσία της δημοκρατίας και των θεσμών της.

Προβληματισμοί

Τεχνολογία και δημοκρατία είναι δύο ζητήματα κάθε άλλο παρά ασύνδετα.

Το ζήτημα δεν είναι αν πρέπει να επιχειρήσουμε να χρησιμοποιήσουμε την τεχνολογία, αλλά με ποιο τρόπο και σε ποιο βαθμό θα εξασφαλίσουμε ότι οι νέες μέθοδοι δεν θα θέτουν σε κίνδυνο ή, ενδεχομένως, δεν θα παραβιάζουν ισχύουσες νομικές και ηθικές αρχές.

Tο ενδιαφέρον που δείχνουν (ή δεν δείχνουν) οι πολίτες στην πολιτική δεν έχει (και δεν θα έπρεπε να έχει) τόσο σχέση με το μέσο εκλογικής έκφρασης, όσο με τον τρόπο αντιστοίχισης του πολιτικού και εκλογικού ανταγωνισμού στα ενδιαφέροντα και τις απαιτήσεις της κοινωνίας.

Κανένα σύστημα, όσο καινοτόμο και «λαμπερό» και να είναι, δεν είναι σε θέση να μετατρέψει τον αδιάφορο σε ενεργό πολίτη.
Ή, αν το κάνει, ο πολίτης αυτός δεν θα είναι πραγματικά ενεργός.

Σχετικοί συνταγματικοί κανόνες και αρχές

Η προσαρμογή της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας στις συνταγματικές αρχές, όπως ισχύουν, αποδεικνύεται σε αρκετά σημεία προβληματική.

Στο άρθρο 51 (παρ. 3-5) του ισχύοντος ελληνικού Συντάγματος προβλέπονται ρητά οι σχετικοί κανόνες και αρχές.

• Καθολικότητα: Η ενσυνείδητη εκ μέρους της Πολιτείας ελαχιστοποίηση των προσόντων που απαιτούνται για να μπορεί ένα πρόσωπο να συμμετάσχει ως ψηφοφόρος σε εκλογές.
• Αμεσότητα: Η μη παρεμβολή ενδιάμεσης βούλησης ή οργάνου ανάμεσα στην έκφραση της επιλογής του ψηφοφόρου και στην αποτύπωσή της στο εκλογικό αποτέλεσμα.
• Μυστικότητα: Η εξασφάλιση μη γνωστοποίησης του περιεχομένου της ψήφου σε άλλο πρόσωπο εκτός του ψηφίζοντος.
• Ταυτόχρονη διεξαγωγή:Η έκφραση της ατομικής εκλογικής προτίμησης διατυπώνεται χωρίς να υπάρχει δυνατότητα γνώσης άλλων αποτελεσμάτων στην ίδια εκλογή.

Η ηλεκτρονική ψηφοφορία εγείρει ζητήματα σε σχέση με όλες αυτές τις αρχές. Έτσι….

Καθολικότητα

Η καθολικότητα είναι δυνατόν να θεωρεί ότι πλήττεται λόγω της απαίτησης ειδικών γνώσεων ή δεξιοτήτων από τα άτομα που πρόκειται να ψηφίσουν ηλεκτρονικώς. Όσο υφίσταται το λεγόμενο «ψηφιακό χάσμα», ο διαχωρισμός δηλαδή του κοινωνικού σώματος σε ψηφιακώς «εγγράμματους» και «αναλφάβητους», η ηλεκτρονική ψηφοφορία δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι πληροί τα κριτήρια της καθολικότητας, στην πράξη δε, σε ένα πρώτο τουλάχιστον στάδιο, θα έχει ως συνέπεια να επιτείνει τη διάκριση ανάμεσα σε «δυναμένους» και μη.

Αμεσότητα

Προσκρούει στη (θεωρητική αλλά δύσκολα αποκλειόμενη) δυνατότητα των χειριστών του συστήματος να αλλάξουν το περιεχόμενο της δοθείσας ψήφου, καθώς και στην (επίσης πιθανή σύμφωνα με την ως τώρα εμπειρία) ικανότητα κάποιων «εκτός συστήματος» να εισέλθουν εντός και να επηρεάσουν το αποτέλεσμα.

Μυστικότητα

Κινδυνεύει με δύο τουλάχιστον τρόπους:
Λόγω της πιθανής ύπαρξης άλλου προσώπου που να βλέπει (ακόμα και να επηρεάζει) την ψήφο τη στιγμή που δίνεται από τον ψηφοφόρο.
Λόγω της πιθανής αντιστοίχισης της δοθείσας ψήφου με συγκεκριμένο ψηφοφόρο από χειριστή του συστήματος.

Ταυτόχρονη διεξαγωγή

Παραβιάζεται αν η καταμέτρηση των ηλεκτρονικών ψήφων γίνει σε ύστερο από της «κλασικής» ψηφοφορίας χρόνο, ενώ υπάρχει πάντα και ο κίνδυνος ο χειριστής του συστήματος να ψηφίσει γνωρίζοντας τα αποτελέσματα της «κάλπης» που επιβλέπει.

Σημαίνουν άραγε όλα αυτά τα δυνητικά προβλήματα ότι η υιοθέτηση της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας θα ήταν σήμερα, υπό το ελληνικό δίκαιο, αντισυνταγματική;

Κανείς δεν μπορεί να ισχυρισθεί κάτι τέτοιο χωρίς να γνωρίζει τις τεχνικές λεπτομέρειες του συστήματος που θα επιλεγεί και τους ακριβείς όρους υπό τους οποίους θα διεξαχθεί η ψηφοφορία. Το βέβαιο είναι ότι πάντα το Σύνταγμα έχει χρέος να προσαρμόζεται στην πραγματικότητα και όχι η πραγματικότητα να διαμορφώνεται βάσει των ισχυουσών νομικών αρχών, ακόμα και αν αυτές διαθέτουν συνταγματικό κύρος.

Προσαρμογή ή αναμόρφωση;

Το ζήτημα δεν είναι αν θα πραγματοποιηθεί μια εξέλιξη που κάποια στιγμή θα ωριμάσει, αλλά πώς θα πραγματοποιηθεί και τι πρέπει να γίνει ώστε το νομικό σύστημα να την υποδεχθεί σωστά. Αν γίνει δεκτό, είναι σκόπιμο να συνυπολογισθούν τα ακόλουθα δεδομένα:

α) Η δημοκρατία δεν είναι τεχνικό ζήτημα και το δικαίωμα ψήφου δεν είναι σαν οποιοδήποτε άλλο δικαίωμα.

Μια σύγχρονη μέθοδος δεν προσφέρει αφ’ εαυτής φρέσκια νομιμοποίηση. Η δε κοινωνική-συμβολική διάσταση της ψηφοφορίας (το να πηγαίνεις μια ορισμένη ημέρα στο εκλογικό τμήμα για να ψηφίσεις μαζί με άλλους πολίτες και να μην στείλεις την ψήφο σου όπως κάνεις ανάληψη στο λογαριασμό σου ή συμπληρώνεις τη φορολογική σου δήλωση) δεν σχετίζεται μόνο με το τυπικό, αλλά και με την ίδια την ουσία της δημοκρατίας.

β) Η έκφραση της λαϊκής κυριαρχίας δεν μπορεί να γίνει με συμψηφισμούς

Δεν αρκεί να βελτιωθούν ορισμένοι τομείς ασφάλειας της ηλεκτρονικής διαδικασίας ή να μην παραβιάζονται ορισμένες μόνο από τις συνταγματικές αρχές της ψηφοφορίας. Πρέπει όλοι οι τομείς (ελευθερία, ισότητα, μυστικότητα, διαφάνεια, δημόσιος έλεγχος) να φθάσουν σε επίπεδο συγκρίσιμο ή ανώτερο από του υπάρχοντος συστήματος και πρέπει όλες οι συνταγματικές αρχές να γίνονται σεβαστές ως προς την ουσία τους (η ερμηνεία τους βέβαια μπορεί και πρέπει να λάβει υπόψη τα νέα δεδομένα).

Όμως, προς στιγμήν τουλάχιστον, δεν φαίνεται να έχει βρεθεί τρόπος να μην θυσιαστεί κάποιο από τα στοιχεία των εγγενώς ανταγωνιστικών ζευγών απλότητας και ασφάλειας, μυστικότητας και ελεγξιμότητας, πληρότητας του συστήματος και διαφάνειας των όρων λειτουργίας του.

γ) Οι περίπλοκες τεχνικές λύσεις δεν μπορούν ποτέ να παράσχουν απόλυτη εγγύηση αξιοπιστίας

Η ηλεκτρονική ψηφοφορία, τουλάχιστον τις πρώτες φορές που θα εφαρμοσθεί, είναι αδύνατο να τα έχει προβλέψει όλα και να μην παρουσιάσει προβλήματα. Το ζήτημα είναι σε τι βαθμό μπορεί να εξασφαλισθεί ότι τα ενδεχόμενα προβλήματα δεν θα είναι αξεπέραστα ή καταλυτικά για την έκβαση των εκλογών ή για την εντύπωση που θα αφήσουν στο κοινωνικό σώμα. Σε κάθε περίπτωση, αυτή είναι η δοκιμασία που θα πρέπει να περάσουν επιτυχώς όσοι, τεχνικοί και πολιτικές ηγεσίες, θα κληθούν να εφαρμόσουν κάποια στιγμή το σύστημα: να αντιστρέψουν στο μυαλό του ψηφοφόρου τη σχέση τεράστιου κινδύνου (αλλοίωσης του εκλογικού αποτελέσματος) για σχετικά μικρό κέρδος (τον «εκδημοκρατισμό» και την απλούστευση μιας διαδικασίας ριζωμένης, υπό την παρούσα μορφή της, στη συνείδηση των πολιτών).

Ποιο είναι το μέλλον της διαδικτυακής ψηφοφορίας;

H διείσδυση του Internet στις σύγχρονες κοινωνίες καθιστά επωφελή την υιοθέτηση ηλεκτρονικών µεθόδων για την εξ αποστάσεως συµµετοχή του πολίτη στις δηµοκρατικές αποφάσεις (ψηφοφορίες, referenda, δηµοσκοπήσεις κ.λπ).

Τα συστήµατα εξ αποστάσεως ψηφοφορίας µέσω Internet, µαζί µε άλλες διαδικασίες που εφαρµόζονται σήµερα σε δηµοκρατικά καθεστώτα (π.χ. ψηφοφορία µέσω ταχυδροµείου στην Ελβετία) αναµένεται να απλοποιήσουν την υποβολή της ψήφου και να αυξήσουν τη συµµετοχή των πολιτών στις εκλογές. Σε κάθε περίπτωση, η υποβολή ψήφου µέσω Internet θα πρέπει να αποτελέσει µια εναλλακτική και όχι τη µοναδική δυνατότητα συµµετοχής του πολίτη στις εκλογές. Σε αντίθετη περίπτωση, προκύπτουν ζητήµατα κοινωνικού αποκλεισµού και συνταγµατικότητας των εκλογών.